1828թ. ապրիլին պատերազմ է սկսվում Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև: Պատերազմական գործողությունները մղվում էին Բալկանյան և Կովկասյան ռազմաճակատներում:1828թ. հունիսին ռուսական բանակը գեներալ Պասկևիչի հրամանատարությամբ անցնում է Ախուրյան գետը և շարժվում դեպի Կարս: Կարսի մատույցներում տեղի ունեցած հաղթական կռիվներից հետո, ռուսական զորքերը, դրանց թվում մի քանի հազար հայ կամավորներ, պաշարում են Կարսի բերդը: Թուրքական կայազորը ուժեղ դիմադրություն է ցույց տալիս: Երեք օր շարունակ համառ մարտեր են մղվում բերդի պարիսպների տակ: հունիսի 23-ին ռուական զորքերը գրոհով վերցնում են Կարսի բերդը: Նրա ազատագրմանը ակտիվ մասնակցություն են ունենում տեղի հայերը։ Դրանից հետո ռուսական զորքերը հուլիսի 24–ին գրավում են Ախալքալաքը, օգոստոսի 15-ին Ախալցխան և օգոստոսի 28-ին՝ Արդահանը: Ախալցխայում թուրքերը կատաղի դիմադրություն են ցույց տալիս։

1829թ. փետրվար-մարտ ամիսներին ջուրքական զորքերը վերսկսում են պատերազմական Գործողությունները, երանց հրահրում ու օգնում էր Անգլիան, որն ամեն կերպ աշխատում էր կանգնեցնել ռուսական զորքերի առաջխաղացումը:Մեծ ուժեր կենտրոնացնելով Կարինում թուրքերը հարձակման են անցնում Կարսի և Ախալցխայի ուղղությամբ։ Նրանց հաջողվում է հանկարծակի ներխուժել Ախալցխա և մեծ կորուստներ պատճառել տեղի բնակիչներին ու կայազորին:

1820թ. հունիսի 27-ին ոուսական զորքերը գրավում են Կարինի որն Արևմտյան Հայաստանի ամենախոշոր քաղաքն էր, թուրքական վարչավան ու ռազմական նշանավոր կենտրոնը։ Այնուհետևբ ռուսական զորքերը գրավում են Խնուսը, Դերջանը, Քղին, Աուշը, Ուայտուողը: Բարձրան Օլթին և այլ վայրեր:

Ինչպես ռուս-պարսկական, այնպես էլ ռուս-թուրքական պատերազմների ժամանակ հայերը, կարծելով, թե ռուսները իրենց պետք է ազատագրեն մահմեդականների լծից, նյութական և ռազմական մեծ օգնություն են ցույց տալիս ռուսական զորքերին: Հայերից շատերը մտնում էին կամավորական ջոկատների շարքերը և զենքը ձեռքին մարտնչում թուրքական զավթիչների դեմ:1828թ. հունիսին, երբ ոուսական զորքերը շարժվում էին դեպի Կարին, Վանի փաշան 15 հազ. զորամասով ներխուժում է Ալաշկերտ։ Ավերելով ու կողոպտելով հայկական գյուղերը` թուրքական զորքերը պաշարում են Բայազետի բերդը։

Թուրքական զորքերը մեծ բազմությամբ, աղմուկ աղաղակով, քանիցս Հարձակվում են կայազորի վրա և ամեն անգամ ծանր կորուստներ տալով նահանջում։ Սակայն, Բայազետի պաշտպանները փոքրաթիվ ուժերով անցնում են հակահարձակման ու թշնամուն դուրս շպրտում քաղաքից: Ռուս-թուրքական պատերազմը ինչպես Բալկանյան, այնպես է Կովկասյան ռազմաճակատում ավարտվում է Ռուսաստանի հաղթանակով: 1820թ. սեպտեմբերի 14-ին Ադրիանապոլսում կնցվում է հաշտության պայմանագիր:

Այդ պայմանագրով են ծովի Կովկասյան ափերը` Կուբանից մինչե Փոթի ներառյալ, Ախալցխան ու Ախալքալաքը անցնում են Ռուսաստանին։ թուրքիւսյի տիրապետության տակ մնացած հայերին իրավունք է տրվում գաղթել և բնակություն հաստատել ռուսաստանին անցած տարածքներում վերականգնվում են դիվանագիտական և առևտրական կապերը և այլն:

Ադրիանապոլսի պայմանագիրն ամրապնդում էր Ռուսաստանի տնտեսական և քաղաքական դիրքերը Սև ծովու նեղուցների Արա Բալկաններում և Անդրկովկասում: Թուրքական լծի տակ գտնվող ժողովուրդների համար, ընդհանուր առմամը, դա նպաստավոր պայմանագիր էր։ Բայց այն չարդարացրեց արևմտահայերի հույսերը, որոնք ձգտում էին, արևելահայերի նման, միանալ Ռուսաստանին: Սակայն, արևմտաեվրոպական մեծ տերությունների ճնշման տակ, Ռուսաստանը հարկադրված Թուրքիային է վերադարձնում Կարսը, Արդահանը, Կարինը, Մուշը, Բայազետը, Ալաշկերտը և գրաված մյուս շրջանները։

Ադրիանապոլսի պայմանագիրն արևմտահայերի համար ծանր կացություն էր ստեղծում: Պասկևիչը նույնպես դժգոհ էր պայմանագրից։ Նա առաջարկում էր գոնե Կարսն ու Բայազետը, որպես ռազմավարական կենտրոններ, չվերադարձնել Թուրքիային: Բայց դա էլ չի հաջողվում:

1829-1830թթ. Կարինի, Կարսի, Բայազետի շրջաններից գաղթում և Ռուսաստանի տիրապետության տակ են անցնում շուրջ 80 հազ. հայեր:Ներգաղթողները վեց տարով ազատվում էին հարկերից, տուրքերից, կարիքավորներին տրվում էր դրամական օգնություն։ Ցարիզմի ցույց տված օգնությունը չնչին էր, ուստի երկար ժամանակ հայ գաղթականները մեծ զրկանքներ կրեցին և նույնիսկ նրանց մի մասը նորից վեռադարձավ Արևմտյան Հայաստան։

 գրականություն՝ Մելքոնյան Աշոտ- Հայոց պատմություն։